Pojęcia wstępni i zstępni są kluczowe w polskim prawie spadkowym i rodzinnym – wyznaczają relacje pokrewieństwa w linii prostej między osobami wywodzącymi się od wspólnego przodka.
Wstępni to przodkowie danej osoby (rodzice, dziadkowie, pradziadkowie i dalsze pokolenia), natomiast zstępni to potomkowie (dzieci, wnuki, prawnuki itd.). Rozróżnienie tych kategorii jest niezbędne do ustalenia kręgu spadkobierców ustawowych, praw do zachowku oraz obowiązków alimentacyjnych w rodzinie. Artykuły 931–935 Kodeksu cywilnego określają kolejność dziedziczenia: zstępni dziedziczą przed wstępnymi, a w razie ich braku – do dziedziczenia dochodzą wstępni. Choć przepisy nie definiują wprost pojęć „wstępni” i „zstępni”, ustawodawca konsekwentnie posługuje się nimi w prawie spadkowym, rodzinnym i podatkowym.
Koncepcja pokrewieństwa w linii prostej i jego struktura
Pokrewieństwo opisuje więzi oparte na pochodzeniu od wspólnego przodka. Wyróżniamy pokrewieństwo w linii prostej (osoby pochodzące jedna od drugiej) oraz pokrewieństwo w linii bocznej (osoby pochodzące od wspólnego przodka, lecz nie w linii prostej).
Do krewnych w linii bocznej należą w praktyce m.in.:
- rodzeństwo,
- kuzynostwo,
- wujowie i ciotki,
- dalsi krewni (np. siostrzeńcy, bratankowie).
Stopień pokrewieństwa określa liczba urodzeń dzielących dane osoby. W prawie przywołuje się łacińską paremię:
quot generationes tot gradus
co oznacza: „ile urodzeń, tyle stopni”. Dla szybkiego zobrazowania stopni w linii prostej warto zapamiętać:
- ojciec i dziecko – pierwszy stopień,
- dziadek i wnuk – drugi stopień,
- pradziadek i prawnuk – trzeci stopień.
Rodzeństwo jest spokrewnione w drugim stopniu w linii bocznej – liczymy od wspólnego przodka (rodzica), następnie po jednym urodzeniu do każdej z osób.
Definicja i charakterystyka wstępnych
Wstępni to osoby, od których dana osoba pochodzi – jej przodkowie w linii prostej. W pierwszym rzędzie są to rodzice (ojciec, matka), dalej dziadkowie, pradziadkowie i kolejne pokolenia przodków bez ograniczeń liczby generacji wstecz.
Najczęściej wymieniani wstępni to:
- rodzice,
- dziadkowie (od strony matki i ojca),
- pradziadkowie,
- prapradziadkowie i dalsi przodkowie.
W praktyce pojęcie wstępnych obejmuje wszystkich przodków w linii prostej – niezależnie od liczby dzielących pokoleń.
Łatwo to zapamiętać, wyobrażając sobie drzewo genealogiczne, gdzie wstępni stoją „piętro wyżej” – aby ich znaleźć, trzeba „wstąpić” w górę gałęzi.
Definicja i charakterystyka zstępnych
Zstępni to potomkowie danej osoby w linii prostej: dzieci (biologiczne i przysposobione), wnuki, prawnuki, praprawnuki itd.
Dla porządku, struktura zstępnych wygląda następująco:
- dzieci,
- wnuki,
- prawnuki,
- praprawnuki i dalsze pokolenia.
Prawo zalicza do zstępnych nie tylko osoby spokrewnione biologicznie. W praktyce stosuje się następujące zasady:
- dzieci adoptowane – mają takie same prawa jak biologiczne, w tym prawo do dziedziczenia;
- dzieci uznane – jeśli ojcostwo zostało uznane, dziecko jest zstępnym w pełnym znaczeniu prawa;
- dzieci pozamałżeńskie – po ustaleniu ojcostwa mają identyczne prawa spadkowe i alimentacyjne jak dzieci z małżeństwa;
- zstępni przysposobionego – dziedziczą po przysposabiającym na równi z biologicznymi zstępnymi.
Od 27 października 2020 r. ustawa o podatku od spadków i darowizn rozszerzyła krąg osób uznawanych podatkowo za „zstępnych” oraz „wstępnych”. Do kategorii tych, dla celów podatkowych, włączono osoby związane z pieczą zastępczą. W szczególności chodzi o:
- rodziny zastępcze,
- rodzinne domy dziecka,
- placówki opiekuńczo-wychowawcze,
- regionalne placówki opiekuńczo-terapeutyczne.
Rozszerzenie to ma znaczenie przy ulgach i zwolnieniach podatkowych, ale nie zmienia kręgu spadkobierców ustawowych w Kodeksie cywilnym.
Znaczenie wstępnych i zstępnych w dziedziczeniu ustawowym
Dziedziczenie ustawowe określa hierarchię powołania do spadku, gdy brak testamentu lub nie obejmuje on całego majątku. W myśl art. 931 K.c. w pierwszej kolejności dziedziczą dzieci spadkodawcy i jego małżonek, w częściach równych, z gwarancją co najmniej 1/4 dla małżonka.
Poniższa tabela syntetyzuje podstawowe reguły z art. 931–934 Kodeksu cywilnego:
| Etap | Kto dziedziczy | Warunek | Zasada podziału |
|---|---|---|---|
| 1 | Dzieci i małżonek | Brak testamentu lub nie obejmuje całości | Równe części; udział małżonka min. 1/4 |
| 2 | Małżonek i rodzice | Brak zstępnych | Każdy z rodziców po 1/4, małżonek 1/2 |
| 3 | Rodzice (ew. rodzeństwo w miejsce zmarłego rodzica) | Brak zstępnych i małżonka | Rodzice po 1/2; udział zmarłego rodzica przypada rodzeństwu lub ich zstępnym |
| 4 | Dziadkowie (i ich zstępni) | Brak zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa | Dziadkowie w częściach równych; udział zmarłego dziadka przechodzi na jego zstępnych |
Jeśli istnieją zstępni, dziedziczą oni zawsze przed wstępnymi. Wyjątkiem jest rozrządzenie testamentowe, jednak nawet wtedy zstępnym przysługuje zachowek.
Rola wstępnych i zstępnych w zachowku
Zachowek chroni najbliższych spadkodawcy pominiętych w testamencie. Zgodnie z art. 991 K.c. uprawnionymi są zstępni, małżonek oraz rodzice, którzy dziedziczyliby z ustawy.
Wysokość zachowku kształtuje się następująco:
- małoletni zstępny lub osoba trwale niezdolna do pracy – 2/3 wartości udziału ustawowego;
- pozostali uprawnieni – 1/2 wartości udziału ustawowego;
- roszczenie o zachowek dochodzi się w pieniądzu od spadkobierców i obdarowanych.
Wydziedziczenie jest możliwe wyłącznie z przyczyn wskazanych w ustawie i musi być jasno uzasadnione w testamencie.
Wstępni i zstępni w obowiązkach alimentacyjnych
Alimenty obciążają krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo (art. 128 K.r.o.). System ma ściśle określoną hierarchię.
- zstępni przed wstępnymi – w pierwszej kolejności świadczeń dochodzi się od dzieci,
- wstępni przed rodzeństwem – dopiero gdy dzieci nie mogą płacić, obowiązek przechodzi na rodziców,
- bliżsi stopniem przed dalszymi – a w tym samym stopniu według możliwości zarobkowych i majątkowych.
W praktyce: rodzic w niedostatku najpierw żąda alimentów od dorosłych dzieci; dziecko – najpierw od rodziców, a dopiero później od dziadków.
Znaczenie w podatku od spadków i darowizn
W podatku od spadków i darowizn pojęcia wstępnych i zstępnych wpływają na kwoty wolne i stawki. Definicje podatkowe mogą różnić się od cywilnych, dlatego zawsze sprawdzaj kontekst.
Do I grupy podatkowej należą m.in.:
- małżonek,
- wstępni (rodzice, dziadkowie, pradziadkowie),
- zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki),
- pasierb,
- ojczym i macocha,
- rodzeństwo,
- teściowie,
- zięć i synowa.
Osoby z I grupy korzystają z kwoty wolnej 36 120 zł oraz najniższej stawki 3% w najniższym progu. Rozszerzenie z 2020 r. w podatkach pozwala korzystać z preferencji także osobom z pieczy zastępczej i ich opiekunom (w rozumieniu podatkowym).
Szczególne przypadki – adopcja i dzieci spoza małżeństwa
Przysposobienie pełne kreuje więź prawną jak między rodzicami a dziećmi – przysposobiony i jego zstępni dziedziczą po przysposabiającym jak biologiczni krewni; działa to również „w drugą stronę”. Sąd może utrzymać więzi z rodziną zmarłego rodzica naturalnego, jeśli adopcja nastąpiła po jego śmierci.
Dzieci pozamałżeńskie są zstępnymi matki z mocy prawa, a ojca – po uznaniu lub sądowym ustaleniu ojcostwa. Po ustaleniu ojcostwa ich prawa spadkowe i alimentacyjne są identyczne jak dzieci z małżeństwa.
Stosowanie pojęć wstępnych i zstępnych w praktyce sądowej
W postępowaniu spadkowym sąd ustala istnienie testamentu oraz krąg spadkobierców ustawowych poprzez analizę struktury pokrewieństwa: w pierwszej kolejności bada zstępnych, a w ich braku – wstępnych i dalszych krewnych.
Przykład: jeżeli pan Piotr, ojciec pięciorga dzieci, umiera bez testamentu, spadek przypada jego żonie i pięciorgu dzieciom w częściach równych, z tym że udział żony nie może być mniejszy niż 1/4. Rodzice pana Piotra (wstępni) nie dziedziczą – pierwszeństwo mają zstępni.
Inny przykład: jeśli pani Maria umiera bez testamentu i bez dzieci, ale pozostawiła matkę i brata, jej majątek dzieli się zgodnie z art. 932 K.c. – połowa dla żyjącego rodzica, połowa dla rodzeństwa (tu: brata; udział ewentualnego zmarłego rodzica przypada rodzeństwu).
Wstępni i zstępni w procesach adopcji i opieki nad dziećmi
System pieczy zastępczej (rodziny zastępcze, rodzinne domy dziecka, placówki) odgrywa istotną rolę w ochronie dzieci bez opieki rodziców. Zmiany podatkowe z 2020 r. częściowo odzwierciedlają te realia, rozszerzając – na potrzeby podatkowe – rozumienie wstępnych i zstępnych.
To rozszerzenie nie kreuje więzi spadkowych w rozumieniu Kodeksu cywilnego, ale umożliwia korzystanie z preferencyjnych zasad podatkowych w relacjach między podopiecznymi a opiekunami.
Zawarcie testamentu a rola wstępnych i zstępnych
Testament pozwala swobodnie rozporządzić majątkiem – na rzecz zstępnych, wstępnych, ale też osób niespokrewnionych czy organizacji. Nawet testament nie może jednak pozbawić uprawnionych prawa do zachowku (zstępnych, małżonka, a w określonych sytuacjach rodziców).
Najczęściej spotykane formy testamentu to:
- testament własnoręczny (holograficzny) – cały napisany i podpisany przez testatora;
- testament notarialny – sporządzony w formie aktu notarialnego;
- testament ustny – składany w obecności świadków w wypadkach szczególnych;
- testament podróżny – szczególna forma na statku lub w samolocie;
- testament wojskowy – przewidziany w przepisach wojskowych.
Świadek testamentu nie może być beneficjentem rozrządzeń ani osobą bliską beneficjenta – naruszenie tej zasady skutkuje nieważnością przysporzenia, a czasem całego testamentu. Testament może obejmować tylko część majątku; pozostała część podlega dziedziczeniu ustawowemu według hierarchii krewnych.