Polska, jako kraj wspierający uchodźców wojennych z Ukrainy, opracowała wielowarstwowy system pomocy finansowej dla osób zapewniających zakwaterowanie i wyżywienie osobom uciekającym przed konfliktem zbrojnym. Od marca 2022 roku obowiązuje specjalny program świadczeń dla gospodarzy i rodzin, które zdecydowały się przyjąć ukraińskich uchodźców do swoich domów. Program ten przeszedł znaczące transformacje, szczególnie w 2024 i 2025 roku, odzwierciedlając zmiany polityczne, ekonomiczne i prawne dotyczące statusu ukraińskich obywateli w Polsce. Głównym elementem tego systemu było świadczenie pieniężne w wysokości 40 złotych za osobę dziennie, które miało rekompensować osobom prywatnym oraz organizacjom koszty związane z utrzymaniem uchodźców. W ostatnich miesiącach doszło do zasadniczych zmian w zasadach, które ograniczyły dostępność tego wsparcia i przesunęły politykę w kierunku zbiorowych ośrodków zakwaterowania oraz programów aktywizacji zawodowej uchodźców.
Ewolucja programu wsparcia dla gospodarzy
Program wsparcia dla osób goszczących uchodźców ukraińskich rozpoczął się 16 marca 2022 roku, niecałe trzy tygodnie po wybuchu pełnoskalowej inwazji na Ukrainę. W tamtym okresie polska administracja publiczna stanęła przed bezprecedensowym wyzwaniem masowego napływu osób potrzebujących natychmiastowego schronienia i wsparcia. Świadczenie w wysokości 40 złotych za osobę dziennie wprowadzono jako formę rekompensaty dla rodzin i gospodarstw domowych, które na własny koszt zapewniały zakwaterowanie i wyżywienie osobom uciekającym przed działaniami wojennymi.
Struktura wsparcia była prosta i nakierowana na pokrycie rzeczywistych kosztów ponoszonych przez gospodarzy, co miało szczególne znaczenie dla rodzin o skromniejszych dochodach. Początkowo świadczenie przysługiwało do 60 dni od przybycia obywatela Ukrainy, z możliwością przedłużenia w wyjątkowych przypadkach decyzją wojewody.
W miarę stabilizowania się sytuacji i rosnących możliwości organizacyjnych państwa nacisk przenoszono na zbiorowe ośrodki zakwaterowania. Zmiana paradygmatu od doraźnego wsparcia do systemu sformalizowanego była wyzwaniem zarówno dla uchodźców preferujących prywatne kwatery, jak i dla gospodarzy gotowych do pomocy.
Dla ułatwienia orientacji w głównych decyzjach i terminach przedstawiamy kluczową oś czasu zmian:
| Data | Zmiana |
|---|---|
| 16.03.2022 | Start programu – świadczenie 40 zł/os./dzień dla gospodarzy. |
| 01.07.2024 | Zakończenie wypłat świadczeń za zakwaterowanie i wyżywienie w lokalach prywatnych. |
| 31.07.2024 | Ostateczny termin na złożenie wniosków za okres do 30.06.2024. |
| 30.09.2025 | Zmiany w dostępie dorosłych do wybranych świadczeń medycznych; 100% odpłatności za recepty. |
| 01.11.2025 | Nowe, bardziej restrykcyjne zasady funkcjonowania OZZ i opłat za pobyt. |
| 04.03.2026 | Planowany koniec automatycznego legalnego pobytu na podstawie specustawy. |
Ramy finansowe i warunki uprawnień systemu wsparcia
Podstawą programu było świadczenie 40 złotych za osobę dziennie za faktyczne, łączne zapewnienie zakwaterowania i wyżywienia. Stawka przysługiwała od dnia, w którym obie usługi były świadczone jednocześnie.
Kluczowe wymogi, które musiały być spełnione, aby otrzymać świadczenie, są następujące:
- zapewnienie zakwaterowania i wyżywienia jednocześnie – brak jednej z form wsparcia wyłączał wypłatę za dany dzień;
- brak dodatkowego wynagrodzenia – wnioskodawca nie mógł pobierać opłat za najem ani innego odszkodowania za ten sam okres;
- bezpieczne warunki – zakwaterowanie i wyżywienie nie mogły zagrażać życiu lub zdrowiu;
- prawdziwe dane we wniosku – podanie nieprawdziwych informacji powodowało odmowę;
- legalny pobyt osoby przyjętej – zgodnie ze specustawą i późniejszymi nowelizacjami;
- dotrzymanie limitu czasu – co do zasady do 120 dni od przybycia uchodźcy.
Wyjątki od ogólnego limitu 120 dni (za zgodą wojewody) obejmowały najbardziej wrażliwe grupy:
- kobiety w ciąży – oraz osoby wychowujące dziecko do 12. miesiąca życia;
- samotni opiekunowie – sprawujący opiekę nad trojgiem i większą liczbą dzieci;
- małoletni – w rozumieniu przepisów ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy;
- osoby z niepełnosprawnościami – oraz ich opiekunowie.
Decyzja o przyznaniu lub odmowie świadczenia miała zapadać w ciągu 30 dni od złożenia wniosku, a wypłata następowała z dołu za okres faktycznie udzielonego wsparcia.
Znaczące zmiany w systemie wsparcia od lipca 2024 roku
1 lipca 2024 roku zakończono program świadczeń pieniężnych w lokalach prywatnych. Jak wskazywało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, świadczenie to miało charakter nadzwyczajny i straciło pierwotne znaczenie wobec rosnącej dostępności miejsc w OZZ.
Co praktycznie zmieniło się po 30 czerwca 2024 roku:
- zakończenie wypłat – gospodarze przestali otrzymywać rekompensaty za nowe okresy zakwaterowania i wyżywienia;
- ostatni termin na wnioski – do 31 lipca 2024 roku można było złożyć wnioski obejmujące okres do 30 czerwca 2024 roku;
- jeden kanał zakwaterowania – wsparcie zakwaterowaniem kontynuowano wyłącznie w OZZ prowadzonych na polecenie wojewodów;
- współpraca z OPP – wojewodowie mogli zlecać organizacjom pożytku publicznego prowadzenie mniejszych ośrodków dla osób z niepełnosprawnościami i seniorów.
Wymogi dotyczące statusu pobytowego i dokumentacji
Warunkiem wypłaty świadczeń był legalny pobyt obywateli Ukrainy na terytorium Polski na podstawie specustawy. Początkowo okres ten wynosił 18 miesięcy, następnie był kilkukrotnie przedłużany, m.in. do 30 czerwca 2024 roku.
Z uwagi na weryfikację uprawnień rosło znaczenie numeru PESEL ze statusem „UKR”. We wniosku należało wskazać dane osób przyjętych, w tym:
- numer PESEL,
- lub rodzaj oraz numer/serię dokumentu tożsamości,
- w przypadku dzieci – numer PESEL lub akt urodzenia.
Procedury aplikacyjne i wymogi administracyjne
Wniosek wymagał kompletu danych i załączników. Podstawowe elementy, które musiały się w nim znaleźć, to:
- imię i nazwisko lub nazwa wnioskodawcy oraz numer PESEL lub NIP,
- okres zapewnienia zakwaterowania i wyżywienia oraz liczba przyjętych osób,
- dane każdego uchodźcy (imię, nazwisko, PESEL lub dokument tożsamości),
- karty osób przyjętych do zakwaterowania z zaznaczonymi dniami wsparcia,
- oświadczenie o zapewnieniu zakwaterowania i wyżywienia oraz numer rachunku bankowego.
Poniżej krok po kroku przebieg złożenia wniosku:
- Wypełnij formularz wniosku oraz karty osób przyjętych do zakwaterowania.
- Przygotuj dokumenty potwierdzające tożsamość i status pobytowy (PESEL „UKR” lub dokument tożsamości).
- Złóż wniosek w urzędzie gminy lub elektronicznie przez ePUAP (z podpisem zaufanym/kwalifikowanym).
- Dołącz oświadczenie pod rygorem odpowiedzialności karnej i wskaż rachunek bankowy do wypłaty.
- Pilnuj terminu – wniosek należało złożyć w ciągu miesiąca od ostatniego dnia okresu, którego dotyczył.
- Oczekuj decyzji – urząd miał 30 dni na przyznanie lub odmowę świadczenia.
Implikacje podatkowe i neutralność fiskalna wsparcia
Świadczenia dla gospodarzy były neutralne podatkowo – środki wypłacane na podstawie art. 13 specustawy korzystały ze zwolnienia z PIT i nie stanowiły przychodu do opodatkowania.
Zasady podatkowe, o których warto pamiętać:
- zwolnienie z PIT dla świadczeń otrzymanych przez osoby fizyczne i prawne na podstawie specustawy;
- użyczenie nieruchomości – nieodpłatne użyczenie nie generuje przychodu po stronie użyczającego;
- pomoc humanitarna dla obywateli Ukrainy – wybrane świadczenia rzeczowe i pieniężne korzystały ze zwolnień podatkowych.
Zmiany w ośrodkach zbiorowego zakwaterowania od listopada 2025 roku
Od 1 listopada 2025 roku weszły w życie bardziej restrykcyjne zasady funkcjonowania OZZ. Dostęp do darmowego lub subwencjonowanego pobytu został istotnie zawężony, a priorytet położono na samodzielność finansową i aktywizację zawodową.
Najważniejsze założenia nowych regulacji:
- brak prawa do OZZ dla osób już wcześniej partycypujących w kosztach (50% lub 75%) – chyba że spełniają nowe, ściśle określone kryteria;
- ograniczenie uznaniowości – wojewoda nie może zwalniać z opłat wyłącznie z powodów humanitarnych bez podstawy w ustawie;
- opiekunowie osób z niepełnosprawnościami – mogą mieszkać w OZZ tylko, gdy nie pobierają świadczenia pielęgnacyjnego;
- rodziny wielodzietne – utrata prawa do darmowego pobytu, jeśli każde z co najmniej trojga dzieci ukończyło 7 lat;
- nowo przybyli bez szczególnych potrzeb – brak dostępu do bezpłatnego zakwaterowania.
Wprowadzono także nową opłatę: emeryci pobierający polską emeryturę płacą 15 zł dziennie za pobyt w OZZ. Jednocześnie uruchomiono program „Wspólnie do Niezależności”, aby wesprzeć osoby opuszczające ośrodki.
Ostateczne przedłużenie statusu pobytowego do marca 2026 roku
Ustawa z 12 września 2025 roku wydłużyła legalny pobyt obywateli Ukrainy do 4 marca 2026 roku. Nowelizacja weszła w życie 30 września 2025 roku i objęła osoby, które przybyły do Polski po 24 lutego 2022 roku w związku z działaniami wojennymi.
Kancelaria Prezydenta sygnalizowała, że może to być ostatnie przedłużenie tego rodzaju. Po 4 marca 2026 roku konieczne będzie uzyskanie innej podstawy pobytu (np. zezwolenie na pobyt czasowy, karta pobytu dla osób wcześniej objętych ochroną czasową). Dla osób spełniających warunki przewidziano kartę pobytu na 3 lata z adnotacją „Poprzednio posiadacz ochrony czasowej”.
Świadczenia rodzinne dla obywateli Ukrainy mających pod opieką dzieci
Obywatele Ukrainy i ich małżonkowie mogą ubiegać się o świadczenia rodzinne ZUS (m.in. 800+), jeśli dzieci mieszkają w Polsce. Od 1 czerwca 2025 roku obowiązują nowe warunki dla 800+:
- obowiązek edukacyjny – dziecko musi uczęszczać do polskiej szkoły lub przedszkola (zerówki);
- weryfikacja w SIO – ZUS sprawdza uczęszczanie przed każdą wypłatą;
- aktywność zawodowa – co najmniej jeden rodzic pracuje, podlega ubezpieczeniom społecznym i osiąga min. 1/2 najniższego wynagrodzenia.
Program „Dobry Start” pozostaje dostępny: 300 zł raz w roku na dziecko do 20 lat (do 24 lat w przypadku niepełnosprawności).
Dostęp do opieki zdrowotnej i inne świadczenia socjalne
Od 30 września 2025 roku osoby dorosłe objęte specustawą utraciły część uprawnień medycznych – recepty powinny być wystawiane ze 100-procentową odpłatnością. Dzieci pozostają uprawnione do pełnego zakresu świadczeń określonych w ustawie.
Dostępne pozostają wybrane formy pomocy finansowej:
- 300 zł jednorazowo na osobę – na bieżące utrzymanie (żywność, odzież, higiena, opłaty),
- 2119 zł/mies. świadczenie pielęgnacyjne,
- 215,84 zł/mies. zasiłek pielęgnacyjny,
- 620 zł/mies. specjalny zasiłek opiekuńczy,
- 1000 zł jednorazowo z tytułu urodzenia dziecka (przy dochodzie poniżej 1922 zł na osobę miesięcznie).
Program „Wspólnie do Niezależności” jako alternatywa
W odpowiedzi na zawężenie dostępu do OZZ uruchomiono program „Wspólnie do Niezależności”, finansowany z Funduszu Azylu, Migracji i Integracji 2021–2027 (FAMI.02.SPECIFIC ACTIONS). Całkowita wartość projektu to 93 499 172,60 zł, z czego 84 149 255,34 zł (90%) sfinansowała Komisja Europejska.
Warunki udziału i główne korzyści programu są następujące:
- adresaci – 6000 osób ze statusem UKR, aktualnie mieszkających w OZZ;
- dofinansowanie najmu – pokrycie kosztów przez 6 miesięcy oraz opłacenie kaucji;
- wsparcie relokacyjne – dofinansowanie przeprowadzki i bon na doposażenie mieszkania;
- integracja i praca – doradztwo zawodowe, kursy języka polskiego, wydarzenia integracyjne, pakiet informacji o życiu w Polsce;
- terminy – 30 dni na znalezienie lokalu i dostarczenie umowy najmu; dofinansowanie trafia bezpośrednio na konto właściciela;
- obszar działania – w całej Polsce: Polskie Centrum Pomocy Międzynarodowej (woj. zachodnie i południowe) oraz Polski Czerwony Krzyż (woj. północne i wschodnie).