Polski system wsparcia rodzin przechodzi znaczącą transformację w zakresie roli i funkcjonowania asystentów rodziny – kluczowego ogniwa usług społecznych oferowanych przez samorządy gminne. Rząd zapowiada podniesienie statusu zawodowego asystentów, ujednolicenie ich uprawnień z pracownikami socjalnymi oraz zapewnienie stabilnego, powszechnego dostępu do wsparcia w każdej gminie.
W 2025 roku program wspierania rodziny został wzmocniony o 70 milionów złotych na dofinansowanie dodatków do wynagrodzeń asystentów oraz kosztów ich zatrudnienia. Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej prowadzi kompleksową nowelizację ustawy o wspieraniu rodziny – planowany termin wejścia zmian to około połowa 2026 roku – która ma wprowadzić obowiązek zatrudniania asystentów w każdej gminie, poprawę warunków pracy oraz poszerzenie uprawnień zawodowych.
Definicja i rola asystenta rodziny w polskim systemie pomocy społecznej
Zawód asystenta rodziny został wprowadzony przez ustawę z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (obowiązuje od 2012 r.). Asystent to pracownik specjalistyczny zatrudniany przez gminę lub podmiot realizujący zadania na jej zlecenie, który wspiera rodziny w trudnej sytuacji życiowej. Zakres działań reguluje art. 15 ustawy i obejmuje wsparcie, a nie zastępowanie funkcji rodzicielskich.
Wsparcie kierowane jest przede wszystkim do rodzin z małoletnimi dziećmi, zagrożonych wykluczeniem lub już wykluczonych społecznie. Obejmuje także kobiety w ciąży oraz rodziny wychowujące dziecko z ciężkim, nieodwracalnym upośledzeniem lub nieuleczalną chorobą zagrażającą życiu (w tym rozpoznaną w okresie prenatalnym lub w czasie porodu). Asystent pracuje bezpośrednio w środowisku rodziny, realizując działania profilaktyczne i interwencyjne w sytuacjach kryzysowych.
Najważniejszym celem jest osiągnięcie przez rodzinę stabilności umożliwiającej samodzielne wychowywanie dzieci. Asystent dąży do zapobiegania rozdzieleniu dziecka z rodzicami lub – jeśli doszło do umieszczenia w pieczy – przyspiesza powrót dziecka do domu. Metoda pracy opiera się na towarzyszeniu, motywowaniu i wzmacnianiu zasobów rodziny, a nie na wyręczaniu.
Dla przejrzystości prezentujemy grupy odbiorców wsparcia asystenta rodziny:
- rodziny z małoletnimi dziećmi doświadczające trudności opiekuńczo-wychowawczych,
- kobiety w ciąży wymagające wsparcia w sytuacji kryzysowej,
- rodziny z dzieckiem ze stwierdzonym ciężkim i nieodwracalnym upośledzeniem lub nieuleczalną chorobą zagrażającą życiu.
Obowiązkowe zatrudnianie asystentów – historia i stan obecny
Wprowadzenie obowiązku zatrudniania w 2015 roku
Od 1 stycznia 2015 r. wszystkie gminy w Polsce są zobowiązane zatrudniać asystentów rodziny. Wcześniej (2012–2014) był to obowiązek fakultatywny, co skutkowało nierównym dostępem do usługi. Wprowadzenie obowiązku wynikało z uznania, że profesjonalne wsparcie w środowisku rodziny jest niezbędnym elementem systemu opieki nad dzieckiem i kluczowym narzędziem profilaktyki pieczy zastępczej. Art. 187 ustawy zobowiązał ministra do corocznego ogłaszania programów wspierających samorządy w finansowaniu zatrudnienia asystentów.
Dynamika wzrostu liczby asystentów
Liczba asystentów rodziny systematycznie rośnie, przy jednoczesnym upowszechnieniu umów o pracę jako podstawowej formy zatrudnienia.
Poniższa tabela prezentuje podstawowe dane liczbowe:
| Rok/okres | Liczba asystentów rodziny |
|---|---|
| 2023 (koniec roku) | 3748 |
| 2024 (I półrocze) | 3749 |
| 2024 (koniec roku) | 3862 |
Struktura form zatrudnienia asystentów w 2023 r. przedstawia się następująco:
| Forma zatrudnienia | Liczba osób | Udział |
|---|---|---|
| Umowa o pracę (zadaniowy czas pracy) | 3222 | 86% |
| Umowa zlecenie | 526 | 14% |
W 2023 r. asystenci wspierali łącznie 39 190 rodzin. Średnio jeden asystent pracował z 12 rodzinami, przy czym ustawowy limit wynosi maksymalnie 15 rodzin równocześnie (zależnie od trudności zadań).
Program wspierania rodziny na 2025 rok
Finansowanie i zaangażowanie rządu
Rząd kontynuuje wsparcie poprzez program „Asystent rodziny w 2025 r.” przyjęty uchwałą Rady Ministrów z 14 października 2025 r.. Na realizację przeznaczono 70 mln zł z Funduszu Pracy, dystrybuowanych przez wojewodów po zebraniu od gmin zapotrzebowania na dofinansowanie. Wnioski gmin były przyjmowane do 31 października 2025 r.
Dodatki do wynagrodzeń i warunki dofinansowania
Poniższa tabela zbiera kluczowe parametry finansowania w 2025 roku:
| Element | Wartość/Opis |
|---|---|
| Budżet programu | 70 000 000 zł |
| Źródło finansowania | Fundusz Pracy |
| Dodatek do wynagrodzenia | do 2400 zł brutto rocznie (do 200 zł brutto miesięcznie, proporcjonalnie do etatu) |
| Dofinansowanie kosztów zatrudnienia | do 30% wynagrodzeń wraz z pochodnymi (1.01–31.12.2025) |
| Wkład własny gminy | minimum 20% kosztów dodatków (dofinansowanie maks. 80%) |
| Dystrybucja środków | przez wojewodów, na podstawie zapotrzebowań gmin |
| Rozliczenie | sprawozdanie wg wzoru programu, zwrot niewykorzystanych środków w terminie |
| Ograniczenia wydatkowania | bez możliwości finansowania innych dodatków/nagród niż przewidziane; wyłączone środki z innych źródeł FP i wymagany wkład własny |
Procedura naboru i rozliczeń ma zapewniać skoordynowaną alokację środków i dopasowanie wsparcia do potrzeb gmin.
Proponowane zmiany systemowe – nowelizacja ustawy na 2026 rok i później
Najważniejsze kierunki reform
Poniżej zebrano kluczowe zmiany zapowiadane w nowelizacji ustawy:
- Obligatoryjność w każdej gminie – co najmniej jeden asystent rodziny w każdej gminie, z możliwością zwiększania liczby etatów według potrzeb;
- Wyrównanie uprawnień – dodatek terenowy, zwrot kosztów dojazdów i dostęp do pomocy psychologicznej jak u pracowników socjalnych;
- Dodatkowy urlop wypoczynkowy – 10 dni raz na dwa lata po min. 3 latach pracy; system naprzemienny 36/26/36 dni dla ograniczenia ryzyka wypalenia;
- Legitymacja służbowa i szkolenia – prawo do legitymacji oraz zwrot kosztów doskonalenia zawodowego;
- Stopnie awansu zawodowego – ścieżka rozwoju kompetencji i progresja płacowa;
- Wyłącznie umowa o pracę – odejście od umów zlecenia na rzecz pełnych praw pracowniczych;
- Wykluczenie z procedur przymusowego odebrania dziecka – asystent pozostaje rzecznikiem i wsparciem rodziny, nie reprezentantem przymusu.
Zmiany w systemie asystencji osobistej dla osób z niepełnosprawnościami – równoległy rozwój
Równolegle rozwija się system asystencji osobistej, który pokazuje kierunek profesjonalizacji usług asystenckich. W 2026 r. program „Asystent osobisty osoby z niepełnosprawnością” (AOON) będzie okresem przejściowym przed ustawową asystencją od 2027 r. Budżet dla NGO na 2026 r. zwiększono do 320 mln zł.
Najważniejsze założenia nowego systemu asystencji osobistej są następujące:
- Uniwersalny dostęp – usługa finansowana z budżetu państwa dla każdej uprawnionej osoby, niezależnie od miejsca zamieszkania;
- Wymiar wsparcia – od 20 do 240 godzin miesięcznie, ustalany na podstawie samooceny, wizyty domowej i obserwacji funkcjonowania;
- Prawo wyboru asystenta – z listy dostarczonej przez samorząd lub organizację pozarządową, przy formalnym zatrudnieniu przez te podmioty.
Regulacje przewidują również ograniczenia i ramy organizacyjne:
- Krótszy czas decyzji – na okres 1–3 lata (zamiast do 5 lat), co oznacza częstsze przeglądy potrzeb;
- Limity kosztów obsługi – redukcja do 3% i 2% na administrowanie usługą;
- Młodzież 13–17 lat – możliwość korzystania z usługi od 2027 roku;
- Brak ustawowej waloryzacji – stawki wynagrodzeń asystentów określane w rozporządzeniu.
Kwalifikacje i wymagania stawiane asystentom rodziny
Ustawa precyzuje wymagania formalne wobec kandydatów na asystentów rodziny. Najważniejsze warunki przedstawiono poniżej:
- Wykształcenie – średnie + szkolenie z pracy z dzieckiem/rodziną i min. 3-letni staż w tym obszarze lub wyższe (pedagogika, psychologia, socjologia, praca socjalna, nauki o rodzinie);
- Niekaralność – brak skazania za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe;
- Pełnia praw rodzicielskich – brak pozbawienia, zawieszenia lub ograniczenia władzy rodzicielskiej (także w przeszłości);
- Obowiązek alimentacyjny – realizowany, jeśli wynika z tytułu egzekucyjnego.
Pożądane kompetencje miękkie i gotowość do rozwoju obejmują:
- umiejętność kontaktu z drugim człowiekiem oraz wysoki poziom empatii,
- kreatywność i samodzielność w rozwiązywaniu problemów,
- znajomość przepisów i sprawną współpracę z sądami, kuratorami i instytucjami,
- gotowość do superwizji, pracy zespołowej i stałego podnoszenia kwalifikacji.
MRPiPS regularnie organizuje szkolenia dla asystentów, podnosząc ich kompetencje i upowszechniając nowoczesne metody pracy.
Zadania i zakres pracy asystenta rodziny
Ustawowy katalog zadań asystenta (art. 15) jest szeroki i obejmuje działania od planowania po monitoring. Poniżej zebrano kluczowe obszary pracy:
- Plan pracy z rodziną – diagnoza, cele, działania, terminy i efekty; spójność z planem pomocy dziecku w pieczy;
- Wzmocnienie funkcjonowania rodziny – nauka prowadzenia gospodarstwa domowego, rozwiązywanie problemów socjalnych, psychologicznych i wychowawczych;
- Aktywizacja społeczno-zawodowa – motywowanie do edukacji i kwalifikacji, pomoc w znalezieniu i utrzymaniu pracy;
- Interwencje i działania zaradcze – reagowanie na zagrożenia bezpieczeństwa dzieci i rodzin, konsultacje wychowawcze, wsparcie psychoedukacyjne dzieci;
- Dokumentacja i ocena – prowadzenie dokumentacji oraz okresowa ocena sytuacji rodziny co najmniej co 6 miesięcy wraz z wnioskami;
- Współpraca międzyinstytucjonalna – sądy, kuratorzy, OPS, NGO;
- Monitoring po zakończeniu pracy – śledzenie funkcjonowania rodziny i sporządzanie opinii dla sądu.
Procedury przydzielania i kwalifikowania rodzin do asystentury
Proces przydzielania asystenta przebiega według uporządkowanych kroków:
- Przeprowadzenie rodzinnego wywiadu środowiskowego przez pracownika socjalnego i ocena sytuacji;
- Wniosek pracownika socjalnego do kierownika OPS o przydzielenie asystenta (na podstawie analizy potrzeb);
- Decyzja kierownika OPS i przydzielenie asystenta rodzinie;
- Ewentualne zobowiązanie do pracy z asystentem przez sąd rodzinny;
- Możliwość zgłoszenia zapotrzebowania także przez inne instytucje (np. sądy, jednostki pomocy społecznej).
Współpraca z asystentem trwa zwykle 2–3 lata, zależnie od potrzeb; w razie braku współpracy możliwe jest wcześniejsze zakończenie działań. Kwalifikacja opiera się na narzędziach oceny progu zagrożenia rozwoju dziecka.
Wyzwania i perspektywy systemu asystentury rodzinnej
Luka kadrowa i rotacja pracowników
Pomimo wzrostu zatrudnienia nadal brakuje kadr adekwatnych do potrzeb, zwłaszcza w mniejszych gminach. Obciążenia emocjonalne i intensywność pracy sprzyjają wypaleniu. Wysoka rotacja obniża jakość i ciągłość wsparcia rodzin.
Niejednorodne warunki zatrudnienia i wynagrodzenia
Różnice w wymiarach etatów i płacach między samorządami skutkują brakiem jednolitych standardów i utrudniają stabilizację zawodową.
Ograniczoność finansowania programów wspierających
Centralne dofinansowanie pokrywa tylko część kosztów, a wymóg min. 20% wkładu własnego bywa barierą dla słabszych finansowo gmin.
Obawy dotyczące wprowadzenia zmian systemowych
Wyrównanie uprawnień (m.in. dodatki terenowe, zwrot dojazdów, wsparcie psychologiczne, szkolenia) to krok naprzód, ale generuje koszty, które wymagają adekwatnego wsparcia z budżetu państwa.
Perspektywy reformy i harmonogram wdrażania zmian
Założenia nowelizacji powstają we współpracy MRPiPS z Federacją Pracowników Socjalnych oraz Ogólnopolskim Stowarzyszeniem Asystentów Rodziny. Planowany termin wejścia zmian w życie to około połowa 2026 roku, przy założeniu sprawnego procesu legislacyjnego.
Przewidziano szerokie konsultacje z samorządami, NGO i innymi interesariuszami, by zapewnić praktyczność i wykonalność rozwiązań. Rząd deklaruje dodatkowe środki na wdrażanie reform – szczegóły finansowania są w opracowaniu.