Podstawową zasadą polskiego prawa rodzinnego jest równy podział majątku wspólnego małżonków po ustaniu wspólności majątkowej, ale w szczególnych okolicznościach możliwe jest ustalenie udziałów nierównych. Wymaga to spełnienia ściśle określonych przesłanek prawnych i faktycznych oraz wykazania istnienia zarówno ważnych powodów natury etycznej, jak i znaczącej dysproporcji w przyczynianiu się do powstania majątku wspólnego.
Nierówny podział majątku stanowi wyjątek od zasady równości i nie następuje automatycznie – wymaga złożenia stosownego wniosku i szczegółowego zbadania sprawy przez sąd.
Proces ten wiąże się z koniecznością zgromadzenia przekonujących dowodów oraz przygotowania precyzyjnej argumentacji, często przy wsparciu profesjonalnego pełnomocnika.
Ramy prawne ustroju majątkowego małżonków w Polsce
Przepisy dotyczące majątku wspólnego małżonków uregulowane są w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym z dnia 25 lutego 1964 roku, który stanowi podstawę systemu prawnego regulującego stosunki majątkowe między małżonkami.
Zgodnie z art. 31 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje wspólność majątkowa (wspólność ustawowa), obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Jeśli małżonkowie nie zawrą umowy majątkowej zwanej intercyzą, obowiązuje ich wspólność ustawowa.
Do majątku wspólnego – zgodnie z art. 31 § 2 – co do zasady należą:
- pobrane wynagrodzenia za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej,
- dochody z majątku wspólnego oraz z majątków osobistych każdego z małżonków,
- środki zgromadzone na rachunkach bankowych i w funduszach emerytalnych,
- przedmioty majątkowe nabyte w trakcie trwania wspólności, niezależnie od tego, na kogo zostały nabyte lub zarejestrowane.
Przepisy rozróżniają majątek wspólny i majątek osobisty każdego z małżonków. W art. 33 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wskazano, że do majątku osobistego należą m.in.:
- składniki nabyte przed zawarciem małżeństwa,
- przedmioty nabyte w drodze dziedziczenia, zapisu lub darowizny (chyba że spadkodawca albo darczyńca postanowił inaczej),
- prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej i prawa niezbywalne przysługujące tylko jednej osobie,
- rzeczy służące wyłącznie zaspokajaniu osobistych potrzeb jednego z małżonków,
- inne składniki wskazane w art. 33 kro, które z mocy prawa nie wchodzą do wspólności.
Wspólność majątkowa trwa przez cały czas trwania małżeństwa do momentu jej ustania. Następuje ono wskutek:
- śmierci jednego z małżonków,
- orzeczenia rozwodu lub separacji,
- zawarcia umowy majątkowej (np. ustanowienia rozdzielności),
- przypadków ustawowych, takich jak ubezwłasnowolnienie czy ogłoszenie upadłości.
Moment ustania wspólności wyznacza zakres majątku podlegającego podziałowi.
Zasada równości udziałów w majątku wspólnym i jej znaczenie
Zgodnie z art. 43 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Zasada ta oznacza, że co do zasady każdy ma 50% udziału, niezależnie od faktycznego stopnia przyczynienia się do powstania majątku.
Zasada równości realizuje ideę równouprawnienia małżonków. Wkład w wychowanie dzieci i prowadzenie gospodarstwa domowego jest – na gruncie prawa – równoważny pracy zarobkowej.
Do czasu złożenia do sądu wniosku o ustalenie nierównych udziałów obowiązuje zasada podziału po 50% dla każdego z małżonków. Jeśli żadna ze stron nie żąda ustalenia nierównych udziałów, podział majątku następuje w równych częściach.
Przesłanki ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym
Ustalenie nierównych udziałów jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy łącznie spełnione są dwie przesłanki z art. 43 § 2 kro: (1) istnieją ważne powody oraz (2) małżonkowie w różnym stopniu przyczynili się do powstania majątku wspólnego. Brak którejkolwiek z nich uniemożliwia uwzględnienie żądania.
Ważny aspekt proceduralny to kolejność badania przesłanek. Najpierw sąd ocenia, czy istnieją ważne powody; dopiero przy odpowiedzi twierdzącej bada stopień przyczynienia się małżonków. Tak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z 16 listopada 2023 r. (sygn. akt II CSKP 1401/22).
Ciężar dowodu wykazania obu przesłanek spoczywa na wnioskodawcy (art. 6 Kodeksu cywilnego). Brak wystarczających dowodów skutkuje oddaleniem żądania.
Ważne powody jako przesłanka ustalenia nierównych udziałów
Pojęcie „ważnych powodów” z art. 43 § 2 kro nie zostało zdefiniowane ustawowo; jego rozumienie kształtuje orzecznictwo. Za ważne powody uznaje się względy natury etycznej, które sprawiają, że równość udziałów byłaby w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego i poczuciem słuszności.
W praktyce najczęściej chodzi o poważne, zawinione i długotrwałe naruszenia obowiązków rodzinnych lub majątkowych. Oto typowe kategorie ważnych powodów stosowane w orzecznictwie:
- Rażące lub uporczywe nieprzyczynianie się – długotrwałe zaniedbywanie obowiązku pracy i utrzymania rodziny mimo realnych możliwości zarobkowych;
- Trwonienie majątku wspólnego – hazard, alkoholizm, rażąca niegospodarność, ryzykowne operacje finansowe czy wydatki na luksusy kosztem budżetu domowego;
- Brak wkładu mimo możliwości – uporczywe i nieuzasadnione unikanie pracy zarobkowej (odmiennie oceniana jest rezygnacja z pracy na rzecz wychowania dzieci i prowadzenia domu);
- Rażące naruszanie obowiązków rodzinnych – porzucenie rodziny, finansowanie „drugiej rodziny” kosztem majątku wspólnego, prowadzenie podwójnego życia, przemoc domowa;
- Separacja faktyczna – długotrwałe nieprowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego, co uzasadnia odmienne rozliczenie majątku tworzonego jednostronnie;
- Ukrywanie, niszczenie lub umniejszanie majątku – wyzbywanie się składników, niedopuszczanie współmałżonka do korzystania, zatajanie informacji o aktywach.
Co do zasady za ważne powody nie uznaje się okoliczności niezawinionych i niezależnych (np. choroby, nauki, bezrobocia strukturalnego). Sama nierówność w przyczynianiu się nie wystarczy – musi wynikać z nagannego, zawinionego zachowania.
Stopień przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego
Druga przesłanka dotyczy wykazania różnego stopnia przyczynienia się do powstania majątku wspólnego w całym okresie trwania wspólności. Konieczne jest wykazanie istotnej, wyraźnej dysproporcji – sama różnica nie zawsze wystarcza.
Art. 43 § 3 kro nakazuje uwzględniać nie tylko pieniądze, lecz także osobistą pracę przy wychowaniu dzieci i prowadzeniu gospodarstwa domowego.
Sąd dokonuje oceny łącznej i indywidualnej. Najczęściej uwzględnia w szczególności:
- wkład finansowy i dochody z pracy lub działalności gospodarczej,
- pracę opiekuńczą i organizację życia rodzinnego,
- inwestycje z majątku osobistego na rzecz wspólnego (np. środki ze spadku lub darowizny),
- zaangażowanie, poświęcenia, wsparcie w rozwoju kariery współmałżonka.
Lepiej płatna praca jednego małżonka sama w sobie nie uzasadnia nierównego podziału. Wychowywanie dzieci i prowadzenie domu nie może skutkować obniżeniem udziału w majątku wspólnym.
Analiza sekwencyjna przesłanek przez sąd
Sąd Najwyższy w postanowieniu z 16 listopada 2023 r. (sygn. II CSKP 1401/22) wyjaśnił, że przesłanki należy badać sekwencyjnie: najpierw ważne powody, a dopiero potem – w razie ich istnienia – stopień przyczynienia się.
Jeżeli brak jest ważnych powodów, sąd nie bada drugiej przesłanki i odmawia ustalenia nierównych udziałów.
Procedura sekwencyjna zapobiega sytuacji, w której sama nierówność wkładu automatycznie prowadziłaby do nierównego podziału, bez koniecznej oceny etycznej i naruszeń obowiązków rodzinnych.
Przykłady ważnych powodów w praktyce orzeczniczej
W sprawach dotyczących hazardu i marnotrawstwa majątku wspólnego sądy ustalały udziały nierówne, np. 70:30 na korzyść strony, która nie doprowadzała do strat. Podobnie przy uzależnieniu od alkoholu, gdy dochody przeznaczano na alkohol, a dodatkowo dochodziło do niszczenia mienia.
Gdy jeden z małżonków przez wiele lat nie podejmował pracy bez uzasadnionych przyczyn, podczas gdy drugi utrzymywał rodzinę i pomnażał majątek, uwzględniano różny stopień przyczynienia się przy ustalaniu udziałów.
W przypadkach, gdy jeden z małżonków wniósł do wspólności znaczne środki z majątku osobistego na wspólne inwestycje, mogło to przemawiać za wyższym udziałem – pod warunkiem istnienia ważnych powodów.
Majątek osobisty i jego wyłączenie z podziału
Podziałowi podlega tylko majątek wspólny. Dlatego prawidłowe rozróżnienie majątku wspólnego i osobistego ma zasadnicze znaczenie. Składniki nabyte przed ślubem (np. mieszkanie, dom, pojazd) pozostają majątkiem osobistym właściciela.
Do majątku osobistego należą również przedmioty nabyte ze spadku lub w drodze darowizny, chyba że spadkodawca lub darczyńca wyraźnie postanowił, że wchodzą do majątku wspólnego.
Przedmioty służące wyłącznie osobistym potrzebom jednego małżonka oraz prawa niezbywalne (np. prawo do autorstwa, prawo do wizerunku) pozostają osobiste.
W razie wątpliwości co do przynależności danego składnika przyjmuje się domyślnie jego przynależność do majątku wspólnego.
Dowody oraz procedura domagania się nierównego podziału
Aby skutecznie domagać się nierównego podziału, wnioskodawca musi zgromadzić materiał dowodowy potwierdzający istnienie ważnych powodów oraz zróżnicowanego stopnia przyczynienia się.
Poniżej przykładowe kategorie dowodów, które najczęściej wykorzystuje się w praktyce:
- Dokumenty finansowe – wyciągi z rachunków, potwierdzenia przelewów, rachunki, faktury, umowy bankowe i kredytowe;
- Zeznania świadków – rodziny, sąsiadów, współpracowników, potwierdzające sposób gospodarowania majątkiem, zaangażowanie w pracę lub opiekę, uzależnienia, separację faktyczną;
- Materiały dot. uzależnień – notatki policyjne, skierowania na leczenie, opinie lekarskie, dokumentacja z placówek leczenia uzależnień, prawomocne wyroki;
- Dowody zaniedbywania obowiązków – zaświadczenia pracodawców, dane z urzędu pracy, dokumentacja okresów bezrobocia, zdjęcia, nagrania, raporty detektywistyczne;
- Umowy i dokumenty podatkowe – akty darowizny i sprzedaży, umowy kredytowe, zeznania podatkowe obrazujące zdolności zarobkowe i źródła środków.
Procedura sądowa i właściwość sądu
Wniosek o ustalenie nierównych udziałów składa się do sądu rejonowego właściwego ze względu na położenie majątku wspólnego. Jeżeli składniki znajdują się w okręgach kilku sądów, wnioskodawca może wybrać jeden z nich. Gdy wspólność ustała wskutek śmierci małżonka – właściwy jest sąd spadku.
Wniosek można wnieść w trakcie postępowania rozwodowego (podział rozpatrywany łącznie z rozwodem) lub w odrębnym postępowaniu po rozwodzie. Wniosek o podział majątku nie ulega przedawnieniu.
We wniosku należy wyraźnie zażądać ustalenia nierównych udziałów i wskazać konkretną proporcję (np. 70:30, 80:20) wraz ze szczegółowym uzasadnieniem. Sąd przeprowadzi postępowanie dowodowe, może przesłuchać strony i świadków oraz powołać biegłych (np. do wyceny składników).
Umowny podział majątku wspólnego z udziałami nierównymi
Możliwy jest umowny podział majątku – także z udziałami nierównymi – jeżeli obie strony wyrażą zgodę. Może on nastąpić w trakcie trwania małżeństwa lub po jego ustaniu.
Jeżeli podział dotyczy nieruchomości lub przedsiębiorstwa, wymagana jest forma aktu notarialnego. Notariusz nie bada przesłanek z art. 43 § 2 – poświadcza jedynie zgodną wolę stron.
Umowny podział może przybrać również formę ugody sądowej zawartej w toku postępowania.
Koszty postępowania sądowego o nierówny podział
Poniższa tabela porządkuje najczęściej występujące koszty i opłaty:
| Pozycja | Zakres/uwagi | Kwota orientacyjna |
|---|---|---|
| Opłata od wniosku | standardowa opłata sądowa | 1000 zł |
| Opłata przy wspólnym projekcie podziału | gdy strony składają zgodny projekt | 300 zł |
| Koszty biegłych | wyceny nieruchomości, ruchomości, opinie specjalistyczne | od kilkuset do kilkunastu tysięcy zł |
| Wynagrodzenie pełnomocnika | zależne od złożoności i wartości; przy wartości powyżej 200 tys. zł minimalna stawka | 7200 zł (lub więcej) |
| Inne koszty | odpisy dokumentów, dojazdy, mediacja, wielokrotne stawiennictwa | zmienne |
W razie przegranej wnioskodawca może zostać obciążony kosztami sądowymi oraz kosztami pełnomocnika strony przeciwnej.
Praktyczne rady i wnioski
W praktyce pamiętaj o kilku zasadach, które zwiększają szanse powodzenia:
- realistycznie oceń przesłanki i orzecznictwo – sądy stosują art. 43 § 2 kro restrykcyjnie,
- systematycznie gromadź dowody już na etapie przygotowań (zwłaszcza dokumenty finansowe),
- skonsultuj sprawę z adwokatem lub radcą doświadczonym w prawie rodzinnym,
- rozważ mediację i ugodę – często szybszą, tańszą i mniej konfliktogenną.
Znaczenie winy w rozpadzie pożycia a nierówny podział majątku
Wina w rozpadzie pożycia i nierówny podział majątku to instytucje odrębne, choć czasem się zazębiają. Rozwód może zostać orzeczony z wyłącznej winy jednego małżonka, z winy obojga lub bez orzekania o winie.
Sama wina nie stanowi automatycznej podstawy do nierównego podziału, może jednak zostać uwzględniona przy ocenie istnienia ważnych powodów, jeżeli zachowanie prowadzące do rozpadu miało wymiar gospodarczy i uderzało w majątek wspólny.
Przykładowo, finansowanie „drugiej rodziny” kosztem majątku wspólnego i naruszanie obowiązków wobec rodziny może przemawiać zarówno za przypisaniem winy, jak i za nierównym podziałem.
Z kolei fakt, że jeden z małżonków nie pracował lub zarabiał mniej, nie uzasadnia nierównego podziału, jeżeli wynikało to z opieki nad dziećmi lub prowadzenia gospodarstwa domowego.